Hasta bakım ve tedavisinde kullanılan tüm tıbbi ve cerrahi aletlerin yeniden kullanıma hazırlanması son derece önemlidir. Sterilizasyon ve dezenfeksiyon uygulamaları medikal ve cerrahi aletler ile hasta¬lara mikroorganizmaların bulaşını engellemek için yapılması gereken zorunlu işlemlerdir. Hastalarda kullanılan tüm aletlerin sterizasyo-nu gerekmediğinden dolayı kullanılan alete sterilizasyon, dezenfeksiyon veya sadece temiz¬lik uygulamalarından hangisinin seçilmesinin gerektiği iyi tanımlanmalıdır. Aletler dezenfek¬siyon ve sterilizasyon işlemleri açısından kritik malzemeler, yarı kritik malzemeler ve kritik ol-mayan malzemeler olarak sınıflandırılmıştır. Kritik malzemeler: steril dokuya veya boşlukla-ra temas eden cerrahi aletler, implantlar, kardiyak, intravasküler vb aletleri içerir. Yarı kritik malzemeler: sağlam mukozalara te¬mas eden endoskop, laringoskop, endokaviter prop, vajinal spekulum vb aletleri içerir. Kritik olmayan malzemeler: yalnızca sağlam cilde temas eden tansiyon aleti, stetoskop gibi aletleri içerir. Kritik malzemeler için sterilizas-yon gereklidir. Yarıkritik malzemeler için yük-sek düzey dezenfeksiyon, kritik olmayan malzemeler için ise düşük/orta düzey dezen-feksiyon önerilmektedir. Endoskopik işlemler risk açısından yüksek ve orta derecede riskli işlemlerdir. Endoskopik iş¬lemlerde kullanılan değişik aksesuarlar (biopsi forsepsleri, sfinkterektomi bıçakları, sitoloji fır¬çaları vb) yüksek riske sahip olduğundan ge¬nellikle sindirim sistemi endoskoplarından kritik, yarı kritik malzemeler olarak söz edilir. Bu yazıda endoskop kelimesi sadece fleksibl gastrointestinal endoskopları tanımlamak için kullanılacaktır. Ama genel olarak diğer tüm endoskoplarda da aynı protokollerin uygulan-ması gerekmektedir. Endoskopik işlem sırasın-da mikroorganizma bulaşı hastadan hastaya endoskop üzerinde veya aksesuarlarında kal-mış mikroorganizmalar tarafından olabileceği gibi, hastanenin genel ortamından, sudan, de-zenfeksiyon cihazlarından kaynaklanabilir (ek-zojen bulaşma). Endoskopik işlem sahasına göre değişen hastanın flora bakterileri etken olabilir (endojen bulaşma). Endoskopik işlem sırasında bakteriler, virüsler, mantarlar ile bulaş olabilir.
Endoskoplarla ilişkili enfeksiyonlarda etyoloji: Salmonella spp., Mycobacterium türleri, Serra-tia marcescens,Helicobacter pylori, Clostridi-um difficile, Psödomonas aeruginosa, Klebsiella spp., endoskopik işlemler esnasında bulaşabilecek bakterilerdir. Endoskopik giri¬şimler sonrası epidemiler de bildirilmiştir. En¬doskopik retrograd kolonjiografi (ERCP) sonrası çok ilaç dirençli Psödomonas aerugino-sa’nın etken olduğu kolanjit, bronkoskopik iş¬lem sonrası Psödomonas aeruginosa etken olduğu enfeksiyonlar, yine bronkoskopi ile mi-kobakteriyel bulaş olabilir. HIV, Hepatit B vi-rüsü, Hepatit C virüsü, prionlar endoskopik işlemler sırasında bulaşabilir. HIV, infekte kişi-nin kan, sperm ve diğer vücut sıvılarında bulu-nur. HIV, aldehitler dahil birçok kimyasal dezenfektana duyarlıdır. Hepatit B ve Hepatit
C virüsü de kimyasal dezenfektanların çoğuna duyarlıdır. Ancak HIV, Hepatit B, Hepatit C virüsü ve bakterilerin inak-tivasyonu için ortamdaki, yüzeydeki kan, mukus, protein gibi organik artıkların dezenfeksiyon işleminden önce temizlenmesi gerekir. Bu temizlik işleminden sonra bakterinin veya virüsün önerilen sürede dezenfektanla temas etmiş olması gereklidir. Prionlar endoskoplarla bulaşabilir. Prionla-rın tespiti ve yok edilmesi çok zordur. Tavsiye edilen sterili-zasyon yöntemleri endoskoplara zarar verir. Bu nedenle bir Creutzfeld Jokop hastasından endoskopi istemeden önce çok iyi düşünülmelidir. Endoskopiyle burada bahsedilmeyen birçok virüs, bakteri, mantar, protozoa enfeksiyonu da bulaşma potansiyeline sahiptir. Endoskoplarla enfeksiyon bulaşı genellikle mekanik temizlikteki yetersizlik, dezenfektan ile yeterli olmayan sürede temas, yanlış dezenfektan seçimi veya dezenfektanın etkisini kaybetmesine rağmen kullanılmasından kaynaklanır. Ayrıca mekanik temizlik geç yapılırsa veya yetersiz yapılırsa, fırçalanıp organik atıklardan ve sekresyon-lardan temizlenmezse dezenfektanla bu organik atıklar karşılaşınca (alkol, gluteraldehit) tespit olup biofilm oluşumuna zemin hazırlarlar. Biofilm oluştuktan sonra dezenfektan bi-yofilm tabakaya etkisizdir. Bundan dolayıdır ki endoskopla-rın dekontaminasyonunun her aşaması önem arz eder.
Sterilizasyon/Dezenfeksiyon:
Sterilizasyon cansız maddelerin tüm canlı mikroorganizmalardan sporlarda dahil arındırılması işlemidir. Food and Drug Administration (FDA)’ın tanımına göre bakteri sporlarının sayısında 12 log’luk bir azalma sağlanmasıdır. Dezenfeksiyon ise mikroorganizma sayısının enfeksiyon yapmayacak düzeye indirilmesidir. Kritik özellikteki endos-kop ve aksesuarlarının ısıya dayanıklı olanları buhar otokla
vında steril edilmelidir. Isıya duyarlı olanları sterilize etmek için etilen oksit, düşük ısıda buhar formaldehit, gaz plazma veya uzun süreli sporosid kimyasallarla uzun temas süresi gereklidir. Ancak endoskoplar yapıldıkları malzemeden dolayı yüksek ısı, buhar, uzun süreli kimyasal madde temasına dayanıklı değildir. Bu nedenle endoskopların yeniden kullanıma hazırlanmasında sıklıkla yüksek düzey dezenfektan tercih edilmektedir.
Yüksek Düzey Dezenfeksiyon:
Yüksek düzey dezenfektanlar iki grupta incelenir. Uzun süreli uygulamada (3-12 saat) bakteri sporlarını yok eden dezenfektanlar kimyasal sterilizan olarak adlandırılırken, kısa süreli uygulamada mikroorganizmaların ve bakteri sporlarının büyük çoğunluğunu yok eden ajanlar yüksek düzey dezenfektanlar olarak adlandırılmaktadır. %2 gluteraldehitin 20 dakika uygulanması buna örnek olabilir. Yüksek düzey dezenfeksiyon için mikrop sayısında 6 log düzeyinde bir azalma öngörülmektedir. Endoskopların yüksek düzey de-zenfeksiyonunda gluteraldehit, hidrojenperoksit, ortafitalal-dehit, perasetikasit sıklıkla kullanılan yüksek düzey dezenfeksiyon sağlayan ajanlardır.
Endoskopların Yüksek Seviyeli Dezenfeksiyonu:
Ön Temizlik
Endoskop kullanıldıktan hemen sonra daha ışık kaynağı takılıyken dış yüzeyi havsız tek kullanımlık bir kompresle silinir. Kompres atılır. Kanallardan kan ve organik maddelerin uzaklaştırılması için önce basınçlı su arkasından hava verilir. Işık kaynağından ayrılarak özel bir konteynırla manuel temizliğin yapılacağı alana götürülür.